شهر هنر، شهری باشکوه در سرزمین سبز سیستان باستان!
شهرسوخته یا همان شهرهنر دوران باستان ایران، نام منطقه ای در ۵۶ کیلومتری شهر باستانی زابل است. این منطقه علی رغم ظاهر خاکی و بی آلایشش، گنج‌های پنهانش، تصویرگر نبوغ پیشینیان این سرزمین است. که می‌توان از لابه لای آنها ریشه‌های شکل گیری تمدن شهرنشینی بشر را کشف کرد. برای آشنایی بیشتر با شهر باستانی سوخته، این مطلب از آژانس قصرشیرین را از دست ندهید.
در ادامه این نوشتار می‌خوانیم:
شهری باشکوه در سرزمین خرم و سرسبز لوت!
شهر سوخته در حدود 5000 سال پیش در جنوب شرقی ایران و در استان سیستان و بلوچستان آرام گرفته است. شهری باشکوه در در دشتی سرسبز و خرم که در کنار دریاچه بزرگی که امروزه تبدیل به بیابان لوت شده است. آری تعجب نکنید، دشتی که در روزگاری دور، سرزمینی پربرکت بود. اینجا بزرگ‌ترین شهر در شرق فلات ایران در دوره مفرغ است. شهری که نقش مهمی در توسعه فرهنگی ایران باستان داشته است.
سفر به ایران، 3 هزار سال پیش از میلاد مسیح
شهر سوخته که یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای دوره باستان محسوب می‌شود، در فاصله سال‌های سه هزار و دویست قبل از میلاد تا سال‌های دوهزار قبل از میلاد شلوغ و پرجمعیت بود. در واقع ارزش این محوطه باستانی در منحصر به فرد بودن بعضی از یافته‌های آن است که تاکنون در دیگر محوطه‌های باستانی جهان به دست نیامده است. مثل آثار کهن جراحی جمجمه، چشم مصنوعی، بازی فکری و نخستین انیمیشن جهان، نمونه‌های معرق‌کاری و ظروف سنگ مرمری، این محوطه اوایل قرن بیستم کشف شد و کاوش‌ها در آن همچنان ادامه دارد.
شاهراه ارتباطی تمدن ایران باستان با آسیای مرکزی
این منطقه باستانی در گذشته شاهراه ارتباطی شبه قاره هند و آسیای مرکزی با تمدن‌های حاشیه خلیج فارس بوده است. در حقیقت شهر سوخته بخش وسیعی از تمدن کهن ایران و ریشه‌های فرهنگی شرق فلات ایران را در بر می‌گیرد و مرکز شهرنشینی در عهد باستان به شمار می‌رود.
دشت بزرگ سیستان مرکز دانش در دوران کهن
شهر سوخته یکی از بزرگ‌ترین شهرهای ایران باستان و از مهم‌ترین تمدن‌های شرق فلات ایران نیز بوده است و اطلاعات جامعی در خصوص فرهنگ، اقتصاد و اجتماع ایران باستان در دشت سیستان ارائه می‌دهد. در بررسی‌های باستان شناسی در شهر سوخته و مطالعات گسترده تاریخ شناسان در این خطه، سیر تحول چشمگیری در زمینه‌های بازرگانی داخلی، تجارت خارجی، شهر نشینی و معماری، پزشکی، هنر، کشاورزی، جانور شناسی، زمین شناسی و همه علوم وابسته به این موارد، در این منطقه به چشم می‌خورد.
شهر هنر و شهر صلح
از شهر سوخته با نام‌های دیگری از قبیل «شهر هنر»، به دلیل کشف آثار برجسته هنری و صنایع دستی و «شهر علم»، به سبب کشف یافته‌های برجسته علمی به خصوص در زمینه علم پزشکی نیز یاد می‌شود. اما یکی از جالب توجه‌ترین نکات درباره شهر سوخته، عدم وجود برج و باروهای جنگی در این شهر برخلاف شهرهای اطراف آن است. شهر سوخته دروازه هم نداشته است که نشان از تعامل ساکنان آن با شهرهای اطراف می‌دهد. عدم وجود سلاح‌های جنگی در میان وسایل کشف شده از این منطقه نیز، بر این مطلب صحه می‌گذارد و به همین دلیل به شهر سوخته لقب «شهر صلح» را نیز داده‌اند.
شگفتی باستان شناسان از پیشرفت تکنولوژی در ایران باستان
تحقیق برای پی بردن به اسرار سرزمین سوخته هنوز هم در جریان است. نظریه ارتباط شهر سوخته و موجودات فضایی به دلیل ناشناخته ماندن این شهر باستانی و کشف اجساد با اسکلت‌های بزرگ و وسایل ناشناخته در سال‌های گذشته مورد توجه بعضی از باستان شناسان بوده است.
نام شهر سوخته
نام شهر سوخته را از حدود ۱۵۰ سال پیش به این منطقه داده‌اند و دلیل این نامگذاری کشف آثار سوختگی در بنایی مستطیل شکل، به وسعت تقریبی ۵۰۰ متر بوده است. در این بنا راهروها، پلکان و دیوارهای ضخیم خشتی با ارتفاع سه متر با آثاری از تیرهای سوخته و اسکلت انسان کشف شده‌اند. نام شهر سوخته برای اولین بار توسط «اورل اشتاین»، باستان شناس انگلیسی به زبان آمد. شهر سوخته در سال ۱۳۹۳ به عنوان اولین تپه باستانی ایران و هفدهمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
تاریخچه شهرسوخته
قدمت شهر سوخته به بیش از ۵۰۰۰ سال می‌رسد. و تمدن این منطقه هم ردیف با تمدن جیرفت و دوران برنز است. دوره‌های مختلف شهرنشینی در این شهر باستانی در فاصله زمانی ۳۲۰۰ تا ۱۸۰۰ سال پیش از میلاد بررسی شده‌اند. و بر اساس شواهد یافت شده، حیات شهر سوخته را به چهار دوره تقسیم کرده‌اند. که شامل پایه گذاری شهر، رشد و شکوفایی، شروع زوال و دوره نابودی شهر می‌شود.
بخش های شهر باستانی سوخته
مساحت شهر سوخته در گذشته در حدود ۲۸۰ هکتار بوده و به پنج بخش اصلی تقسیم می‌شده است. که این بخش‌ها شامل مناطق مسکونی در شمال شرقی و شرق، نواحی گسترده مرکزی، بخش صنعتی در شمال غربی و بناهای یادبود. و گورستان در جنوب غربی این منطقه می‌شوند. بخش صنعتی خارج از شهر و با فاصله از نقاط مسکونی قرار داشته است.
دوران شکوفایی شهرسوخته
عمر دوران شکوفایی شهر سوخته در حدود ۳۰۰ سال و بین سال‌های ۲۵۰۰ تا ۲۲۰۰ پیش از میلاد بوده است. مردم باستان در بازه‌ای در حدود ۱۴۰۰ سال در این منطقه زندگی می‌کردند. بر خلاف اقلیم امروزی منطقه شهر سوخته، در گذشته این شهر بسیار سرسبز و پر آب بوده است. شغل اکثر مردم شهر سوخته کشاورزی و صنعتگری بوده است. ساخته شدن شهر در آبرفت‌های رودخانه هیرمند، زمین‌های این منطقه را به مناطقی حاصلخیز برای کشاورزی تبدیل کرده بود. وجود عناصر طبیعی مانند رود هیرمند، دریاچه بزرگ در دشت لوت، دریاچه هیرمند و کوه خواجو در اطراف شهر سوخته، بر محبوبیت این منطقه می‌افزود.
اشتغال و صنعت در شهر هنر
از میان صنایع رایج در شهر سوخته می‌توان به ریسندگی، خراطی، معرق سازی، سفالگری و ساخت ابزار فلزی اشاره کرد. شهر سوخته تنها سایت باستان شناسی کشور است که فعالیت و حفاری‌های باستان شناسی در آن بدون وقفه و تعطیلی ادامه پیدا کرده است. امروزه کارشناسان معتقد هستند که به دلیل رونق صنعت و وجود مناطق صنعتی در اطراف شهر هنر، تلی از خاکستر ناشی از فعالیت‌های این مناطق شهر هنر را پوشانده بوده است. تغییرات اقلیمی و از بین رفتن رونق صنعت و تجارت از اصلی‌ترین دلایل تبدیل شهر هنر به شهر سوخته بوده‌اند.
مشهورترین کشفیات شهر سوخته
- تصویر جمجمه جراحی شده دختر 13 ساله در موزه شهر سوخته
نخستین جراحی مغز در جهان
در طول بررسی‌های انجام شده در شهر سوخته، شواهدی یافت شد که تعجب باستان شناسان را برانگیخت. این شواهد از پیشرفت علم پزشکی در شهر سوخته خبر می‌دهند. در سال ۱۳۵۶ در کاوش‌های شهر سوخته گورستانی دسته جمعی کشف شد. در میان اسکلت‌های موجود در آن، جمجمه‌ای یافت شد که بر روی آن آثار باقی مانده از عمل جراحی به چشم می‌خورد. این اسکلت متعلق به دختری ۱۳ ساله بود و بریدگی عمیق مثلث شکل در قسمت راست آن دیده می‌شد. تاریخ شناسان معتقد هستند که این جراحی نخستین جراحی مغز در دوران باستان بوده است. گرچه چند ماه پس از این جراحی، بیمار فوت کرده است، اما این جمجمه از مهم‌ترین کشفیات باستان شناسی جهان به شمار می‌رود.
چشم مصنوعی
از دیگر یافته‌های مربوط به علم پزشکی در شهرسوخته می‌توان به چشمی مصنوعی در گورستان شهر سوخته اشاره کرد. جنس این چشم مصنوعی ترکیبی از قیر طبیعی و نوعی چربی جانوری است. بر روی آن مفتول هایی با سیم‌های ریز طلایی شبیه مویرگ‌های چشم به کار رفته است. امروزه از چشم مصنوعی شهر سوخته در موزه‌ای در جنوب شرقی زاهدان نگهداری می‌شود.
چشم مصنوعی شهر سوخته در سال ۱۳۸۵ کشف شد. و به جسد زنی جوان تعلق داشت که در شهر هنر دفن شده بود. در کنار بقایای استخوان این زن، قاب چرمی چشم مصنوعی نیز پیدا شده است. قدمت قبر و چشم مصنوعی کشف شده در آن به ۲۸۰۰ سال پیش از میلاد می‌رسد.
ویژگی های جسمانی زن صاحب چشم مصنوعی
پس از اندازه گیری‌های دقیق، مشخص شد که این زن بین ۲۸ تا ۳۲ سال سن داشته و گرچه زنان شهر سوخته عموما کوتاه قد بوده‌اند، اما این زن تصادفا با قدی حدود ۱۸۰ سانتیمتر، بلند قدترین زن شهر سوخته است.
بیماری های واگیر در شهر باستانی سوخته
آزمایش‌های بخش آسیب‌شناسی باستانی پایگاه شهر سوخته، نشان داد که این زن بیماری خاصی نداشته است. از بقایای استخوان‌ها و دندان‌ها، بسیاری از بیماری‌ها را می‌توان تشخیص داد. در شهر سوخته، بیماری‌های واگیردار زیادی شیوع داشته که قبرهای کودکان خردسال یا قبرهای دسته‌جمعی خانوادگی که پدر و مادر و بچه با هم و در کنار هم دفن شده‌اند، می‌توانند شاهدی بر این مدعا باشند.
زن جوان و قد بلندی که همه دارایی اش را هزینه چشم مصنوعی اس کرد
وسایلی که همراه اسکلت این زن پیدا شده، نشان می‌دهد که زیاد ثروتمند نبوده و از زیورآلات، شش مهره فیروزه و لاجورد درجه دو به همراه دارد و بس. سبدی هم داشته که کاملا متلاشی شده و از میان رفته است. این جسد با آنکه زن است، از ظروف رنگارنگ در گورش خبری نیست. با توجه به این نکات، در مجموع به نظر می‌رسد این زن، احتمالا از طبقه متوسط جامعه بوده است.
مهم‌ترین و باارزش‌ترین شیء همراهش هم همان چشم است. این زن جوان قد بلند به هر دلیل نابینا شده بوده و برای حفظ زیبایی‌اش شاید همه دارایی‌اش را خرج ساخت چشم مصنوعی کرده است. چشمی که امروزه مهم‌ترین یافته شهر سوخته و چشم و چراغ باستان‌شناسی ایران است. گرچه امروزه درباره این چشم و صاحب آن بسیار می‌دانیم، اما پرسش‌های بسیاری بی‌پاسخ مانده‌اند.
بازسازی جمجمه و چشم مصنوعی
در سال ۱۳۹۴ پس از پنج سال تلاش، باستان شناسان و هنرمندان مجسمه‌ساز و طراح توانستند اسکلت جمجمه این زن با چشم مصنوعی را بازسازی کنند. طراحی سر و چشم‌ها و تمام ریزه‌کاری‌هایی مانند رنگ پوست و مو و شکل بینی با طراحی سه بعدی دستی و انجام اسکن‌های متعدد زیر نظر نگار نادری پور، برای اولین بار در ایران انجام شده است.
صنعت جواهر سازی در شهرسوخته
در میان اشیای زینتی، نمونه‌های جالب توجهی از جواهرات باستانی با فلزات طلا و سنگ‌های قیمتی مانند عقیق، مرمر، لاجورد و فیروزه به چشم می‌خورند که رونق صنعت جواهر سازی در شهر سوخته را نشان می‌دهند. بیش‌ترین جواهرات شهر سوخته گردنبندهای جواهر با سنگ‌های زینتی مختلف هستند.
ابزار اندازه گیری باستانی در شهرسوخته
در طول کاوش‌های باستانی شهر سوخته خط‌کشی ساخته شده از چوب آبنوس نیز یافته‌اند. این خط‌کش ۱۰ سانتیمتر طول دارد و تا دقت یک میلیمتر را اندازه گیری می‌کند. گرچه مقیاس اندازه‌گیری متر در دوران باستان به مفهوم امروزی وجود نداشته است، اما دقت اندازه‌گیری خط‌کش شهر سوخته با متر و معیار امروزی اینگونه بیان می‌شود.
قدیمی ترین تخت نرد جهان در شهر سوخته
از دیگر وسایل کشف شده در گورستان تاریخی شهر سوخته، می‌توان به تخته نردی قدیمی با ۶۰ مهره اشاره کرد. تا پیش از کشف این وسیله، قدیمی‌ترین تخته نرد کشف شده در جهان، در گورستان سلطنتی «اور» در منطقه بین النهرین یافت شده بود. جنس چوب این تخته نرد از چوب آبنوس است. و بر روی تخته مستطیل آن، تصویر ماری به خود پیچیده دیده می‌شود. مهره‌های این تخته نرد نیز از سنگ‌های متداول آن زمان مانند لاجورد، عقیق و فیروزه ساخته شده‌اند.
نخستین نقاشی متحرک(انیمیشن) جهان
در یکی از گورهای پنج هزار ساله قبرستان شهر سوخته، باستان شناسان جامی با طراحی یک بز در کنار درخت یافتند. آنها با بررسی‌های بیشتر از سایر ظروف و اشیای کشف شده از این منطقه، نکته‌ای جالب دریافتند. تصویر بز روی جام پنج بار با تغییرات کم تکرار شده بود. دنبال کردن این نقش‌ها، حرکت بز به سمت درخت و خوردن برگ را نشان می‌دادند. با تکمیل بیشتر این تصاویر به کمک طراحان، باستان شناسان فیلمی ۲۰ ثانیه‌ای به دست آوردند. در این فیلم جهش بز به سمت درخت کاملا دیده می‌شود. ارتفاع این جام به حدود ۱۰ سانتیمتر می‌رسد و پایه‌ای استوانه‌ای شکل دارد. کارشناسان پس از تحقیقات گسترده نتیجه گرفتند که این جام اولین نمونه از تلاش‌های هنرمندان عهد باستان برای خلق نقاشی متحرک یا انیمیشن بوده است.
اشیای دیگر شهر سوخته
از دیگر اشیای مهم از میان هزاران شی یافت شده، می توان از سفال با امضای سفال گر بر روی آن، چکش، سوزن، سنجاق سر زنانه، شهرک های مسکونی و ساختمان های همگانی هم چون آپارتمان و نیز بذر خربزه، حبوبات، ماهی خشک کرده، برنج، زیره، کوره های سفالگری، کوره های ذوب فلزات، دکمه، تبر، بندکفش، قلاب، شانه سر، طناب، سبد، گل مو، قاب های چوبی، کفش و کمربند نام برد که هر کدام از آنها داستانی دارد بسان هفت گنج.
قدیمی ترین شانه سر جهان در شهرسوخته
گرچه گمان می رفته انسان برای نخستین بار در چین از شانه موی سر استفاده کرده اما با اکتشاف نوعی شانه سر که از دو چوب ساخته شده مشخص شد افراد در این شهر از ابزار مخصوصی برای شانه موی سر استفاده می کرده اند.
جایگاه والای زنان در جامعه شهرسوخته
با توجه به شواهد موجود از جمله آثار به جای مانده در گورهای ساکنان این شهر می توان این گونه برداشت کرد که زنان در جامعه شهر سوخته سکان دار بخش اقتصادی بوده و از ارزش بالایی در جامعه برخوردار بوده اند.
زندگی اجتماعی در ایران باستان به سبک بسیار مدرن!
شگفتی‌های شهر سوخته تنها به موارد گفته شده محدود نمی‌شوند. شکل زندگی اجتماعی در این شهر از ایران باستان با توجه به یافته‌های تاریخی به سبکی بسیار مدرن بوده است. سیستم لوله‌کشی آب و فاضلاب در شهر سوخته با استفاده از لوله‌های سفالی، که هنوز بقایای آنها وجود دارند،. از مظاهر شهرنشینی مدرن در آن زمان به شمار می‌روند. صنعت کفاشی و بافندگی نیز در شهر سوخته رونق فراوان داشت است و پارچه‌های بافته شده در این منطقه در مناطق اطراف نظیر نداشتند.
شهرسوخته کجاست؟
شهر سوخته امروزه در منتهی الیه شرق ایران و در فاصله‌ای کوتاه از مرز ایران و افغانستان واقع شده است. و با زاهدان در حدود ۱۷۰ کیلومتر فاصله دارد. فاصله بین شهر سوخته تا فرودگاه زابل ۶۰ کیلومتر است و طی کردن این مسیر در حدود ۵۰ دقیقه زمان می‌برد. (نمایش روی نقشه)
جاذبه های تاریخی نزدیک به شهرسوخته
استان سیستان و بلوچستان جاذبه‌های تاریخی ارزنده‌ای را در خود جای داده است. همگی آنها از برجسته‌ترین نقاط شکل‌گیری تمدن باستان هستند. قلعه رستم زابل در ۲۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر سوخته، آسبادهای حوض دار در هفت کیلومتری جنوب این شهر، کوه خواجه و آرامگاه خواجه غلطان در ۵۷ کیلومتری شمال غربی شهر سوخته و دهانه غلامان در ۵۷ کیلومتری شمال شرقی شهر سوخته، از برجسته‌ترین جاذبه‌های تاریخی اطراف شهر سوخته هستند.
بهترین زمان سفر به شهرسوخته
منطقه‌ای که شهرسوخته در آن قرار دارد از کم بارش‌ترین نقاط ایران به شمار می‌رود. آب و هوای شهر سوخته گرم و خشک است و به دلیل بارش‌های محدود در این منطقه بسیاری از چاه‌های اطراف خشک شده‌اند. دمای هوا در سردترین زمان این منطقه در دی ماه از مثبت هفت درجه سانتیگراد کم‌تر نمی‌شود. تابستان‌های شهر سوخته بسیار گرم و سوزان است. دمای هوا در تیرماه تا ۴۵ درجه سانتیگراد بالای صفر هم می‌رسد. شدت وزش باد در شهر سوخته و تپه ماهورهای اطراف آن در کل سال شدید است و در تیرماه اوج می‌گیرد، تا جایی که طوفان شن پدیده‌ای رایج در این زمان است.
این منطقه دو فصل سرد و گرم دارد و فصل سرما در این منطقه به سه ماه آذر، دی و بهمن محدود می‌شود. دیگر ماه‌های سال هوای این منطقه گرم است. میانگین دما در ماه‌های سرد در حدود ۱۳ درجه سانتیگراد است، اما شب‌ها سرد است. در همه فصول سال اختلاف دمای شب و روز در شهر سوخته، زابل و مناطق اطراف آنها زیاد است.
با توجه به توضیحات داده شده باید گفت بهترین زمان سفر به شهر سوخته و بازدید ازاین شهر باستانی از اوایل تا اواسط پاییز است. در بازدید از شهر سوخته به دلیل فضای باز این منطقه حتما از کلاه و آفتابگیر استفاده کنید.
در شهرسوخته کجا اقامت کنیم؟
در سفر به شهرسوخته گزینه‌های متعددی برای اقامت دارید. در شهر زابل، هتل آرام زابل می تواند میزبان شما باشد. این هتل در سال ۱۳۸۴ تاسیس شده است و در مرکز شهر زابل قرار دارد. از این هتل تا شهر سوخته ۱۴ دقیقه با ماشین راه است.
کلبه آرامش
اقامتگاه بومگردی کلبه آرامش در شهر زهک، تا شهر سوخته در حدود ۵۰ کیلومتر فاصله دارد و اولین اقامتگاه بومگردی استان سیستان و بلوچستان است. اقامتگاه بومگردی کیانسه در شهر ادیمی نیز در فاصله ۶۰ کیلومتری شهر سوخته قرار گرفته و فصله آن تا شهر زابل و دیدنی‌های آن بسیار کم است. اقامتگاه بوم گردی منزلاب در ۱۵ کیلومتری شهر زاهدان نیز تنها اقامتگاه شهر زاهدان در استان سیستان و بلوچستان به شمار می‌رود و ۱۸۰ کیلومتر تا شهر سوخته فاصله دارد.
اقامتگاه کیانسه
اقامتگاه بوم گردی کیانسه در استان سیستان و بلوچستان، شهرستان نیمروز، شهر ادیمی، خیابان یعقوب لیک، کوچه گردشگر واقع شده است. ادیمی از شهرهای استان سیستان و بلوچستان و مرکز شهرستان نیمروز می باشد که در 11 کیلومتری شمال غربی زابل واقع شده است و از آب و هوای گرم و خشک برخوردار می باشد.
خانه های روستایی
اگر به اقامت در محیطی کاملا بکر و به دور از امکانات شهری علاقه دارید، خانه‌های روستایی با نمای کاهگلی انتخاب مناسبی هستند. در این اقامتگاه‌ها راهنماهای محلی برای ارائه اطلاعات مناسب به علاقمندان فعالیت می‌کنند و انواع صنایع دستی و مجسمه‌های تاریخی در این اقامتگاه‌ها به فروش می‌رسند. در اطراف این خانه‌های روستایی دیدنی‌های تاریخی و باستانی زیادی وجود دارند. که در سفر به سیستان در کنار بازدید از شهر سوخته، می‌توانید زمانی را به دیدن این جاذبه‌ها اختصاص دهید.
آلاچیق
در محوطه روبه‌روی موزه شهرسوخته، آلاچیق و سکوهای اقامتی به همراه امکانات مناسب برای اقامت و اتراق یک روزه ساخته‌اند. برای رفع خستگی می‌توانید در این محوطه استراحت کنید، اما با توجه به اختلاف دمای شبانه روز در این منطقه، در صورت همراه نداشتن تجهیزات کافی و مناسب، مکان‌های اطراف شهر سوخته گزینه خوبی برای اقامت شبانه نیستند.
