زیگورات دور اونتاش، قدیمی‌ترین و بزرگترین معبد آجری ایران

دور اونتاش یا زیگورات چغازنبیل قدیمی ترین و بزرگترین معبد آجری در ایران است. این سازه از شاهکارهای معماری آجری ایرانی است. دور اونتاش نیایشگاهی باستانی است که حدود ۱۲۵۰ سال پیش از میلاد مسیح در دوران تمدن ایلام در نزدیکی شهر باستانی شوش ساخته شد. با قصرشیرین همراه باشید تا همه چیز را در مورد این بنای ماندگار و داستان مدفون شدن و کشف آن پس از سالها را با هم بخوانیم.

آجر در ایران

با نگاهی گذرا بر معماری ایرانی می‌توان به فاخر بودن آثار آن پی برد. در بین این آثار بی‌نظیر که تعدادشان هم کم نیست، بنا‌های آجری بسیاری به چشم می‌خورد. در واقع معماری آجری از دیرباز در ایران محبوب و در تمامی اعصار مورد توجه بوده است.

آجر پس از سنگ قدیمی‌ترین مصالحی است که مورد استفاده انسان قرار گرفته است. تاریخ معماری آجری در ایران قدمت بسیاری دارد و به پیش از حکومت بابل می رسد.

با توجه به شواهد و مطالعاتی که انجام شده است در ایران نخستین کسانی که به ساخت آجر پرداخته‌اند، ساکنان میان‌رودان و خوزستان بوده‌اند. مهم‌ترین دلیل این امر را می‌توان دسترسی نداشتن آنها به مصالحی مانند چوب و استفاده از خاک برای ساخت‌وسازهایشان نام برد.

با رجوع به معماری کهن ایرانی می‌توان این نکته را متذکر شد که همواره موارد استفاده آجر چیزی بیش از دیوارکشی و ساخت‌وساز بوده و در کاربردهای متفاوتی مانند استفاده در نما، اسکلت ساختمان، طراحی بر روی دیواره‌ها، سقف‌ها، کف و حتی کاربردهای تزئینی رایج بوده است.

تا جایی که در زیگورات چغازنبیل (Tchogha Zanbil) کتیبه‌هایی آجری بر روی دیوارها از اصلی‌ترین عناصر تزئینی به شمار می‌رفتند. چیزی که در کمتر نقاطی از دنیا به چشم می‌خورد. درست به همین دلیل است که در بسیاری از منابع موثق معماری از ایرانیان به عنوان کسانی که در پیشبرد و گسترش کاربردهای آجر در دنیا نقش کلیدی داشته‌اند، یاد می‌شود.

یکی از شاهکارهای معماری آجری در ایران زیگورات چغازنبیل است. در واقع قدیمی‌ترین و عظیم‌ترین اثر معماری آجری به حکومت ایلام و بنای زیگورات چغازنبیل مربوط می‌شود.

زیگورات به چه معناست؟

محوطه میراث جهانی چغازنبیل(شهر اونتاش) شهری آئینی بوده که در حال حاضر بزرگترین اثر معماری شناخته شده از تمدن ایلام میانه است. این اثر در قرن سیزده قبل از میلاد به دستور پادشاه مقتدر این سلسله، اونتاش ناپیریشا ساخته شده. و به خدایان بزرگ ایلامی، ناپیریشا و اینشوشیناک به صورت وقف اهدا می‌گردد.

در گذشته مقبره‌ها، اهرام، معابد چند طبقه و گنبدها را زیگورات می‌نامیدند. این بناها محل نگهداری مجسمه‌های خدایان نیز بوده‌اند. با توجه به این تعریف می‌توان درک بهتری از ماهیت کلی چغازنبیل داشت. بسیاری از باستان‌شناسان این معبد را اولین بنای مذهبی در ایران می‌دانند.

اعتقاد مردمان آن زمان بر این بود که انسان از این مکان به آسمان می‌رود و بازمی‌گردد. دلیل ساخت آن بر روی بلندترین بخش از شهر نیز همین مورد بوده است.

واژه چغازنبیل نیز متشکل از دو جزء “چغا” به معنای تپه (همچون چغامیش، چغاگاوانه و غیره) و زنبیل به معنای سبد می‌باشد. قبل از حفاری معبد، ویرانه‌های تپه مانند آن، یک زنبیل واژگون را تداعی می‌کرده است.

دور اونتاش نام واقعی زیگورات جغازنبیل

در آن زمان این مبعد دور اونتاش (Dur Untash) به معنی قلعه اونتاش نامیده شد و وقف خدایان اینشوشیناک شده بود. در کتیبه‌ای که از بقایای آن به دست آمده در این خصوص به شرح زیر نوشته شده است:

«من اونتاش ناپیریشا پسر هومبان نومنا پادشاه شوش و انشان خواهان این هستم که زندگی سعادتمندانه‌ای داشته باشم. با این هدف معبدی بلند از آجر ساخته‌ام و آن را به خدای اینشوشیناک هدیه داده‌ام. امید است کاری که انجام داده‌ام برای اینشوشیناک پذیرفتنی باشد.»

نکته‌ای که جدا از معماری آجری جذاب آن، این مکان تاریخی شگفت‌آور را مورد توجه همگان قرار داده است، سیستم آبرسانی و تصفیه آن با ساخت یک کانال ۴۵ کیلومتری از رود کرخه است. وجود رصد خانه‌ای در این بنا نیز بر شگفتی‌های آن می‌افزاید.

معماری دوراونتاش

دور اونتاش یا نیایشگاه زیگورات در شهر باستانی شوش حدودا به طول ۱۰۰۰ و عرض ۱۳۰۰ متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شده است. در میان حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می‌شد قرار گرفته؛ در حصار دوم کاخ‌ها و معابد کوچک؛ و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ‌ها و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.

مصالح اصلی به کار برده شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همچنین برای محافظت از فرسایش خشت‌های به‌کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است.

نمای زیگورات با استفاده از هزاران آجر پخته و کتیبه‌دار تزیین شده است. آجر‌های لعاب‌دار، ملات قیر، اندود‌های گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالی از مصالح به کار رفته در این بنا هستند.

دروازه‌های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه‌هایی به شکل گاو‌های نر از جنس سفال لعاب کاری شده محافظت می‌شدند. همچنین در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای وجود دارد که برای پخت سفال‌ها از آن استفاده می‌کردند. مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در ۵ طبقه ساخته شده بود، اما در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است.

زیگورات با اضلاع ۱۰۵× ۱۰۵ متر و ارتفاع تقریبی ۵۳ متر از سطح زمین ساخته شده بود. اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده است. ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که ۵ طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شده‌اند. داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند. بافت داخلی دیوار‌ها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر احداث شده است.

ترئیات معبد اونتاش

بعضی از آجر‌های استفاده شده در چغازنبیل لعاب‌کاری شده‌اند و بعضی نیز تزییناتی همانند گل‌میخ دارند که در نوع خود از جمله کهن‌ترین کاشی‌های دنیا محسوب می‌شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجر‌هایی به خط میخی ایلامی تزیین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن است. در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده است که نظرات گوناگونی در ارتباط با کاربری آن‌ها وجود دارد؛ برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که این سکو‌ها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، ساعت خورشیدی و یا قربانگاه بوده است.

طراحی زیگورات چغازنبیل ریشه در فرهنگ و معماری سنتی ایرانی دارد. به طور کلی معماری آجری تداعی‌کننده پیشینه پر افتخار ایران باستان در ذهن ساکنان این مرز و بوم است. بی دلیل نیست که آجر تا این اندازه در بین ایرانیان محبوبیت دارد.

تصفیه خانه دور اونتاش

برخورداری از تصفیه خانه یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد بنای تاریخی زیگورات دور اونتاش است. تصفیه خانه اونتاش یا چغازنبیل یکی از قدیمی‌ترین تصفیه خانه‌های دنیا بشمار می‌رود که در نوع خود برای آن دوره بی‌نظیر است.

با وجود اینکه رودخانه دز تنها ۳ کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تامین آب این تصفیه خانه رودخانه کرخه بود که توسط یک کانال ۴۵ کیلومتری به چغازنبیل می‌رسید. علت اصلی عدم تامین آب از رودخانه دز فاصله زیاد ارتفاع چغازنبیل از سطح رودخانه دز است.

رصدخانه دور اونتاش

از دیدگاه باستان‌شناسان مجموعه چغازنبیل که از ۳ بنا تشکیل شده، شامل رصدخانه خورشیدی یا تقویم آفتابی برای محاسبه گردش خورشید و سال‌شمار بوده است. همچنین از رصدخانه زیگورات چغازنبیل برای استخراج تقویم و شناسایی روز‌های ابتدایی و میانی هر فصل سال یا اعتدالین بهاری و پاییزی و انقلاب‌های تابستانی و زمستانی استفاده می‌کردند.

در معماری باستان طرح خاص این طاق‌نما‌ها (که از چند قوس پشت سر هم که به ترتیب کوچک می‌شوند) از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. این طرح خاص در معماری ایران باستان ابتدا برای رصد خورشید ساخته می‌شد؛ اما پس از مدتی در دروازه ورودی بنا‌ها به عنوان تزیین مورد استفاده قرار می‌گرفت.

آجر‌های سازنده خورشید‌سنج‌های چغازنبیل که با طرح خاص به شکل هشت ضلعی هستند مختص رصد خورشید احداث شده‌اند. نوشته‌های روی این آجر‌ها به وضوح نشان‌دهنده این واقعیت هستند که سازه مدور کاربری رصدخانه داشته است.

روی این آجر‌ها نوشته شده: «من اونتاش گال، پسر هومنانومنا، شاه انزال و شوش، بنای محترمی در اینجا ساختم؛ یک سیان کوک. در سال‌ها و روز‌های پرشمار پادشاهی طولانی به دست آوردم. من یک شونشوایرپی برای خدای گال و اینشوشیناک (سیان کوک) بنا نهادم.»

معنی دو کلمه اصلی «سیان کوک» و «شونشووایرپی» تا کنون مشخص نشده است. اما به گفته باستان شناسان به احتمال زیاد مفهوم رصد گاه و رصد خانه را می‌رساند.

همان‌طور که در طرح خورشید‌سنج‌ها دیده می‌شود، تغییرات زاویه مابین. کناره‌های خورشید‌سنج‌ها با تغییرات زاویه طلوع خورشید در ابتدای هر یک از فصول سال برابر است. طراحی این خورشید‌سنج‌ها به صورتی است که زمان طلوع یا غروب خورشید با تماشای سایه‌های ایجاد شده از آن، ابتدا یا وسط هر یک از فصل‌ها را می‌توان تشخیص داد.

کشف زیگورات دور اونتاش

این اثر تاریخی در زمان حمله آشوریان قبل از اینکه به طور کامل ساخته شود، ویران شد. در آن زمان تنها چند کشیش در آن زندگی می‌کردند. و چیزی که امروزه از زیگورات چغازنبیل مانده تنها دو طبقه از آن است. برخی مورخان بر این اعتقادند که در زمانی که این معبد در حال ساخت بوده، پادشاه عمر خود را ز دست داده. و به این دلیل ساخت آن نیمه تمام مانده است.

با وجود این مساله دور اونتاش تا سال‌ها بعد به عنوان زیارتگاه به فعالیت خود ادامه داد.

این معبد تاریخی پس از ویرانی ناشی از حمله آخرین پادشاه آشور در زیر خاک مدفون شد. شکل تپه مانند آن نیز به همین علت است. پس از سال‌ها از آن ویرانی توسط رومن کریشمن فرانسوی چغازنبیل خاک برداری شد. در زمان خاک برداری آجرهای نگاشته شده‌ای پیدا شدند که حاوی اطلاعاتی مانند وجود ادبیاتی پربار در آن زمان بودند.

 پس از گذشت سال‌ها این بنای مدفون شده چطور پیدا شد؟

چند صد سال پس از ویرانی چغازنبیل در سال ۱۸۹۰ .توسط مطالعات یک زمین‌شناس، مشخص شد که در این منطقه نفت وجود دارد. همین امر سبب شد که این منطقه مورد توجه قرار گیرد و تحقیقات و حفاری‌هایی در آن انجام شود. اما حدود ۶۰ سال پس از شناخته شدن این منطقه.به عنوان مکانی نفت‌خیز، در حین فعالیت‌های نفتی آجری پیدا شد که همین عامل سرنخی برای یافتن بنای اصلی گردید.

چگونه به زیگورات دور اونتاش برویم؟

دور اونتاش یا زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و نزدیکی شهر باستانی شوش قرار دارد. برای رسیدن به چغازنبیل دو مسیر وجود دارد. در مسیر اول باید از شوشتر به سمت کشت و صنعت کارون بروید که ادامه این راه به چغازنبیل می‌رسد. در مسیر دوم باید به جاده اهواز-شوش بروید که به سمت هفت تپه منحرف می‌شود. این مسیر بعد از هفت تپه به چغازنبیل منتهی می‌شود. (نمایش روی نقشه)

در پایان…

طراحی زیگورات اونتاش، ریشه در فرهنگ و معماری سنتی ایرانی دارد. به طور کلی معماری آجری تداعی‌کننده پیشینه پر افتخار ایران باستان در ذهن ساکنان این مرز و بوم است. خاورشناسان چغازنبیل را کهن‌ترین ساختمان مذهبی شناخته شده در ایران می‌دانند.