قلعه های باشکوه و تاریخی ایران
ایران دارای قلعه‌های باشکوه و شگفت‌انگیز بسیاری است که هریک یادگار یکی از دوران تاریخی این سرزمین آریایی است. بیشتر این قلعـه‌ها در گذشته کاربردهای نظامی داشتند. بسیاری از آنها اکنون تبدیل به مکان‌های برجسته برای گردشگری شده‌اند. در این فهرست، 10 قلعـه ایران را معرفی می‌کنیم که از دیدنی‌ترین و باشکوه‌ترین قلعـه‌های ایران هستند. چنانچه در آینده به شهرها و مناطق مورد نظر سفر خواهید کرد، بازدید از قلعه های آن را فراموش نکنید. برای شناخت بیشتر قلعه های تاریخی ایران با این مطلب از آژانس مسافرتی قصرشیرین همراه باشید.
کاربرد قلعه‌ها در ایران
قلعـه‌ها در طول تاریخ، نقش مهمی در دفاع از کشور داشتند. قلعه ها معمولا توسط حکومت‌ها در امتداد راه‌ها و یا شهرهای مهم حفاظت می‌شدند. قلعه‌ها در گذشته، بیشتر در بلندی‌های سخت‌گذر و یا دامنه های کوه ساخته می‌شدند که به عنوان یک عامل دفاعی طبیعی علیه دشمنان این مرز و بوم بکار می‌رفتند. ایران دارای تعداد زیادی از قعله های تاریخی کم‌نظیر است. در بیشتر شهرهای ایران، این قلعه‌های تاریخی یافت می‌شوند که از بیشتر آن ها امکان بازدید وجود دارد.
در ادامه این نوشتار می‌خوانیم:
1- قلعه فلک الافلاک(دژ شاپورخواست)
قلعه فلک الافلاک یا دژ شاپورخواست بر فراز تپه‌ای در نزدیکی شهر خرم آباد در استان لرستان ساخته شده است. در زمان های گذشته درون این قلعه دو حیاط و دوازده برج قرار داشت که فقط هشت مورد از آن ها سالم مانده‌اند و امروزه قلعه فلک الافلاک به نماد شهر خرم آباد تبدیل شده است. واژه فلک الافلاک به معنای سپهر سپهران است و به دلیل دارا بودن دوازده برج می‌توان به دوازده برج فلکی اشاره کرد و نام فلک الافلاک نیز از همین جا ریشه گرفته است.
بنای باشکوه این قلعه مربوط به دوره ساسانیان می‌شود، زمانی به عنوان زندان برای اسرای رومی استفاده شد و در قرن چهارم نیز به عنوان مقر حکومت انتخاب گردید. پس از آن تبدیل به خزانه داری حاکم لرستان شد و به خاطر معماری زیبا جزو شاهکارهای مهندسی و معماری دنیا شناخته شده است. بلندترین دیوار در این قلعه ۳۳ متر است و پلان هشت ضلعی نامنظمی دارد.
قلعـه فلک الافلاک در زمان قاجار بازسازی شد و در دوران پهلوی نیز به عنوان پادگان نظامی و زندان سیاسی استفاده می‌شد. سرانجام در سال ۱۳۴۹ قلعـه فلک الافلاک در آثار ملی ایران به ثبت رسید و تبدیل به موزه ای باارزش شد. در سال های اخیر نیز نمای بیرونی و داخلی قلعه بازسازی شده است. و موزه‌های باستان‌شناسی، مردم شناسی، آزمایشگاه مرمت اشیا و چایخانه سنتی در آن راه اندازی شده است. قلعـه فلک الافلک در طول زمان نام های گوناگونی مانند دژ شاپورخواست، قلعه خرم آباد، کاخ اتابکان و دوازده برجی داشته است. اما از زمان قاجار به بعد نام فلک الافلاک به خود گرفته است. (موقعیت قلعه فلک الافلاک روی نقشه)
2- قلعه شوش (آکروپل)
قلعه شوش یا آکروپل در بین ویرانه های این شهر باستانی، در استان خوزستان قرار دارد. این قلعه باشکوه، شبیه قصرها و ساختمان های قرون وسطایی فرانسه است. قلعه شوش نمونه ای عالی برای دوران پیش از علوم جدید محسوب می شود. این قلعه یکی از جذاب ترین و شکوهمندترین قلعه های موجود در ایران است.
این قلعـه که به قلعه فرانسوی‌ها نیز مشهور است قدمتی حدود ۱۲۰ سال دارد و در دوره قاجار ساخته شده است. برخی از کسانی که از تاریخ ساخت قلعـه مطلع نیستند، تصور می‌کنند این قلعه قدمت بیشتری دارد. در حالی که آنچه سبب شهرت این قلعه زیبا شده است، افزون بر معماری زیبا و چشم‌انداز خاص قلعه، آجرهایی است که از کاخ داریوش به دست آمده و در ساخت قلعه شوش استفاده شده است. برخی از آجرهای به کار رفته در این قلعه منقوش به خط میخی زیگورات چغازنبیل هستند که به دست معماران دزفولی بنا شده‌اند. یکی از معماران اصلی قلعه، با نام مصطفی دزفولی شناخته می‌شود. (موقعیت قلعه شوش روی نقشه)
3- ارگ راین
قلعه تاریخی راین، را به‌عنوان خواهر کوچک‌تر ارگ بم می‌شناسند. ارگ راین بعد از ارگ بم که به‌عنوان بزرگترین سازه خشتی ایران. و جهان شناخته می‌شود، دومین بنای خشتی جهان است. و بر بلندای تپه‌ای در دامنه کوه‌های «هزار» شهر راین قرار دارد. این قلعه باستانی و ارزشمند در سال ۱۳۴۵ با شماره ثبت ۱۲۸۶۷ در فهرست میراث ملی کشور به ثبت رسیده است.
ارگ راین در دوره نادرشاه افشار محل حکومت میرزا حسین خان راینی و سپس پسرش محمد علی خان در دوره زندیه بوده است. این ارگ باشکوه علاوه بر مکان زندگی حاکم راین، محل زندگی اقوام و نزدیکان حکومتی، تاجران، کشاورزان، پیشه‌وران و دیگر مشاغل نیز بوده است. ارگ راین همچنین محل داد و ستد کاروان‌هایی بوده است که از این منطقه عبور می‌کرده‌اند.
در دوران پس از اسلام، قلعه راین جنبه نظامی و دفاعی داشته و مردمان هنگام خطر و هجوم دشمن به این مکان پناه می‌بردند. در منابع تاریخی آمده است:
در زمان یزدگرد سوم، سپاه عرب به فرماندهی مجاشع ابن مسعود سلمی، هنگام فتح ایالت کرمان، نتوانست به قلعه راین که دژی مستحکم بود، وارد شود. در قرن ششم هجری قمری هم جنگ بهرام شاه با ملک ارسلان در نزدیکی همین قلعه به وقوع پیوست که راینی‌ها از قلعه خارج شدند و به نفع ملک ارسلان جنگ را به پایان رساندند.
در طول تاریخ و در اثر حوادث طبیعی و انسانی، بارها آسیب‌هایی به ارگ راین وارد شده است؛ اما با مرمت‌ها و بازسازی‌هایی که روی آن انجام شده، شکوه دیدنی خود را همچنان حفظ کرده است. (موقعیت قلعه راین روی نقشه)
4- ارگ بم
ارگ بم به عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان شناخته می‌شود. این قلعه در شهر تاریخی بم در جنوب شرقی ایران جای گرفته است. ارگ بم یک پایگاه مهم در کنار جاده ابریشم به شمار می‌رفته است. ارگ بم بزرگترین سازه با بنای خشتی است که در فهرست میراث فرهنگی یونسکو به ثبت رسیده است. (موقعیت ارگ بم روی نقشه)
این منطقه در چهارراه جاده ابریشم و جاده های منتهی به آسیای میانه، خلیج فارس و مصر بود. قرن هفتم تا یازدهم اوج شکوفایی ارگ بود. زیرا این مرکز به یک مرکز تجاری پر رونق تبدیل شد.و به داد و ستد و تجارت پارچه های ابریشم و پنبه کمک کرد.
تاریخچه ارگ بم
نخستین نشانه‌های شکل‌گیری ارگ بم به دوران هخامنشیان بازمی‌گردد. اما توسعه آن در طی چند صد سال روی داده است. و مهمترین دوران‌های گسترش آن به دوره اشکانی، سجلوقی و تیموری برمی‌گردد. بعضی عناصر معماری به کار رفته در ارگ بم مانند ترکیب ویژگی‌های ساختمانی. و محیط طبیعی تپه‌ای که بر آن قرار گرفته، شباهت زیادی به تخت جمشید دارد.
نخستین باری که از شهر بم در نوشته‌های دوران اسلامی یاد شده، به سده دهم میلادی برمی‌گردد. و در آنها، شهر بم یک بازار توسعه یافته و بزرگ است که با کشتزارهای سرسبز پوشانده شده است. بم در آن دوران به واسطه پارچه‌های پنبه رنگارنگ و درختان نخل در کنار بازار پرشکوهش مشهور بوده است.
در سده‌های بعدی فرمانروایی‌های محلی شرق ایران مانند بازمانده‌های مغول. و سپس صفویان و قاجاریان از ارگ بم به عنوان یک نقطه استراتژیک.در شرق ایران و مسیر تجاری شرق به غرب آسیا که از ایران عبور می‌کرد، استفاده می‌کردند.
آسیب و تخریب ارگ بم در زمین لرزه سال 1382
متأسفانه، چیزی در حدود ۸۰ درصد از ارگ بم در اثر زلزله ای که در سال ۱۳۸۲ این شهر را لرزاند تخریب شد. در اثر زلزله دی ماه ۱۳۸۲ تلفات زیادی به مردم و شهر بم وارد شد. ارگ بم هم آسیب فراوانی دید و در لیست اثار تاریخی در خطر یونسکو قرار گرفت. اما به تدریج روند بازسازی آن آغاز شد.و به کمک کشورهای دیگر، اکنون ارگ بم از لیست آثار در خطر بیرون آمده است.
5- قلعه بابک
قلعه بابک در یکی از زیباترین مناظر ایران قرار دارد. قلعه بابک در بالای کوهی به ارتفاع 2300 متر در جنگل های ارسباران قرار دارد. این قلعه همچنین به عنوان قلعه جاویدان نیز شناخته می شود و از آن به عنوان یک نماد ملی یاد می شود. علت این نامگذاری‌ها به خاطر دفاع دلاورانه بابک خرمدین برای مقابله با متجاوزان عرب به ایران می‌باشد. بابک خرمدین از مبارزان شجاع ایرانی بوده که بیش از 20 سال از عمر وی به نبرد با خلفای عباسی گذشته است. مقاومت در برابر ظلم‌های این قوم از اعراب و حمایت ایرانیان از اهداف این سرباز شجاع ایرانی بوده و در نهایت جان خود را در راه این مبارزه از دست داده است. با گذشت ۱۲۰۰ سال از آن دوران، هنوز هم بخش‌هایی از این قلعه پابرجا است. (موقعیت قلعه بابک روی نقشه)
6- ارگ کریم خان زند
ارگ کریم خان در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوران پادشاهی زند ساخته شده‌است. و پس از اینکه کریم خان زند شیراز را به عنوان پایتخت خود و این مکان را به‌عنوان مکان زندگی خود انتخاب کرد، به ارگ کریم خانی معروف شد. در زمان پادشاهی پهلوی از ارگ به‌عنوان زندان استفاده شد که آسیب‌هایی به آن وارد شده‌است.
بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آبنماها و باغچه‌ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است. ضلع شرقی شامل حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی است.
در حال حاضر این مجموعه به عنوان یک بنای تاریخی و دیدنی محسوب می‌شود. که هر ساله افراد زیادی از سراسر دنیا برای دیدن این بنای تاریخی می‌آیند؛ و از نزدیک شاهد زیبایی‌های این بنا می‌شوند. (موقعیت ارگ کریم خان روی نقشه)
7- نارین قلعه
نارین قلعه میبد یزد بنایی باشکوه متعلق به دوران ساسانی است که معماری بسیار زیبایی دارد. تماشای آن تحسین باستان شناسان و تاریخ دانان را برانگیخته است. زیبایی و جذابیت این بنای قدیمی موجب شده تا نام آن به عنوان.یک اثر معماری ارزشمند در سال ۱۳۵۴ هجری شمسی به ثبت ملی رسیده. و در لیست آثار ملی ایران قرار گیرد.
این اثر تاریخی با شیوه ساخت خود موجب شگفتی هر گردشگر داخلی و خارجی شده و او را به وجد می آورد. نارین قلعه میبد از جذابیت و شیوه معماری خاصی برخوردار است. در این قلعه که به نارنج قلعه نیز شهرت دارد اصول معماری. به شکلی رعایت شده که آن را به دژی مستحکم و استوار تبدیل کرده است. به طوری که به عنوان اثری بی نظیر برای آیندگان به یادگار مانده است. نارین قلعـه ی میبد نیز بعد از ارگ بم بزرگترین شهر قلعه ی خشتی ایران است که دارای ساختاری مانند ساختار ارگ بم بوده و به همان اندازه زیبا و جالب است. (موقعیت نارین قلعه روی نقشه)
اهمیت نارین قلعـه
نارین قلعه در آغاز ظهور اسلام نیز از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار بوده است. به طوری که می توان از آن تحت عنوان مکانی غیرقابل نفوذ در مقابل دشمنان و بیگانگان یاد کرد. دلیل این گفته مشاهده بخش هایی از معماری مربوط به قرن چهارم و پنجم هجری قمری در این مجموعه است. از جمله نکات جالب توجه در مورد نارین قلعـه وجود شبکه های زیرزمینی آن است. شبکه هایی که تردد در آن ها صورت گرفته و معماران این بنا آن ها را برای تهیه آب و غذا و سایر مایحتاج افراد ساکن قلعـه طراحی کرده اند. جالب تر اینکه هرگز این شبکه ها به دست هیچ بیگانه ای نیفتاده است. برخی از باستان شناسان، قدمت سکونت در نارین قلعـه میبد را حدود ۳ تا ۴ هزار سال قبل از میلاد تخمین زده اند.
8- قلعه الموت
قلعه الموت که با عنوان آشیانه عقاب و یا قلعـه حسن صباح نیز شناخته می شود. یک دژ مستحکم جهت حفاظت از حسن صباح، خانواده و سپاهیانش بوده است. با توجه به جایگاه ساخت قلعه ها می توان به اهمیت کارکرد آنها پی برد؛ قلعه هایی که بر فراز کوهستان ها و در نقاط صعب العبور ساخته می شدند اغلب با اهداف نظامی و حفظ تمامیت ارضی همراه بودند.
قلعه الموت قزوین نیز از جمله بناهای تاریخی است. که بر فراز صخره ها و یکی از کوهستان های قزوین ساخته شده و کارکرد نظامی داشته است.
کتابخانه مهمی به همت حسن صباح در این قلعـه ایجاد شد که تا هنگام حمله مغول و به آتش کشیدن قلعـه الموت در سال ۶۵۴ هجری قمری همچنان رو به گسترش بود. تاسیس این کتابخانه از اقدامات درخور توجه و مهم حسن‌صباح به حساب می‌آید. در منابع مختلفی به کتابخانه مذکور اشاره شده است؛ به‌عنوان مثال جوینی در تاریخ جهانگشای خود به کتابخانه الموت اشاره کرده است که با ۴۰۰ هزار جلد کتاب، از مراکز علمی مهم آن روزگار محسوب می‌شد. با این اوصاف می‌توان گفت که اسماعلیان الموت سهم چشم‌گیری در باروری تمدن ایران داشته‌اند. (موقعیت قلعه الموت روی نقشه)
9- قلعه رودخان
دژ رودخان یا قلعـه حسامی نام قلعه‌ای است متعلق به دوره امپراتوری ساسانی که بر فراز ارتفاعات جنگلی شهرستان فومن در روستای رودخان ساخته شده و ۲٫۶ هکتار مساحت و ۶۵ برج و بارو و دیواری به طول ۱۵۰۰ متر دارد. دژ رودخان در ۳۰ کیلومتری شهر فومن است. این قلعه مستحکم و تسخیرناپذیر در طول تاریخ خود فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشته است. و اکنون یکی از جاهای دیدنی و مهم فومن محسوب می‌شودکه گردشگران فراوانی را به سوی خود جذب می‌کند. (موقعیت قلعه رودخان روی نقشه)
در مورد قدمت قلعه رودخان، بعضی از کارشناسان می‌گویند در زمان حمله اعراب و برای دفاع از شهر ساخته شده است. بعضی دیگر هم می‌گویند در دوره سلجوقی ساخته شده است.
این دژ در دل جنگل و بلندی کوهستان قرار گرفته. محلی‌ها به آن قلعـه رخون می‌گویند. چراکه نزدیک رودخانه رخون قرار گرفته. اسم رودخان هم از رودخانه می‌آید. اگر قلعه هزار پله هم شنیدید، بدانید که منظور همین‌جاست. آن‌قدر مسیر رسیدن به قلعه پله دارد که به هزارپله معروف شده. دقیق‌ترش را بخواهید بدانید، ۹۳۵ پله دارد. اگر پلکان بیشتری داشته، به مرور زمان از بین رفته‌اند. این دژ جذاب در ۱۳۵۴ ثبت ملی شد.
10- قلعه برازجان
قلعه برازجان واقع در شهر برازجان مرکز شهرستان دشتستان یکی از آثارهای تاریخی و از نقاط دیدنی استان بوشهر در جنوب ایران است. این بنای ارزشمند و استوار که به دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک برازجان بزرگ شناخته می‌شود، فراروی میدان شهید چمران شهر برازجان قراردارد، که از سازه‌های باشکوه دورهٔ قاجاریان به‌شمار می‌رود و در سال ۱۲۸۸ قمری برابر با سال ۱۲۵۰ خورشیدی بنا به دستور یکی از نیکوکاران شیراز به نام حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی با هزینه‌ای برابر چهل هزار تومان به پول آن زمان ساخته شده‌است.
سازنده این ساختمان حاج محمد رحیم شیرازی سازنده پل مشیر و کاروانسرای دالکی است که به روش استادانه‌ای دست به ساخت این ساختمان به روال معماری زندیه زده است. (موقعیت دژ برازجان روی نقشه)
در پایان…
در طول تاریخ، قلعه‌ها نقش مهمی در استحکامات ایران داشته‌اند. معمولاً توسط مسئولان در مسیرها یا شهرهای مهم نگهداری می‌شدند و بیشتر آنها در ارتفاعات بدون نشان با شیب‌های تند یا صخره ای قرار داشتند. چنین مکانهایی همیشه به عنوان یک دفاع طبیعی در برابر دشمنان عمل کرده و منظره ای پانوراما از سرزمینهای اطراف را ارائه می‌دهند. بنابراین می‌توان از شهرها و سرزمینهای اطراف دفاع کرد. شما تا کنون از کدام یک از قلعه های تاریخی ایران بازدید کرده‌اید؟
